Schiller (Schiller de Schildenfeld) Leon Jerzy Wojciech, pseud.: B. Kudlicz, Lambda, Ryszard Judym, Józef Kopacz, Stefan Ling, Stanisław Kasprzak, Lech Rollisen, Rybałt, Jan Swarzędzki (1887–1954), reżyser, inscenizator, dyrektor teatru, pedagog, działacz teatralny, kompozytor, pieśniarz, tłumacz, krytyk i historyk teatru, autor scenariuszy teatralnych i słuchowisk radiowych. Ur. 14 III w Krakowie, był synem Leona, właściciela agencji handlowej, i Izydory z Pfauów. Pochodził z katolickiej rodziny austriackiej, jego przodek Johann Mathao, poczmistrz z Loitsch, został nobilitowany przez Marię Teresę w r. 1745. S. pochodził z gałęzi tej rodziny osiadłej w Galicji i od dawna spolonizowanej. Dziad S-a Leon (zm. 1894), ekspedytor pocztowy w Dolinie, podczas Wiosny Ludów otrzymał naganę za ostentacyjne noszenie na służbowej czapce polskiego orzełka. Ojciec S-a z Czerniowiec przez Zaleszczyki przeniósł się do Krakowa w 2. poł. l. osiemdziesiątych.

W l. 1897–1905 S. uczęszczał do Gimnazjum Nowodworskiego (św. Anny), gdzie był uczniem m.in. Jerzego Żuławskiego i Kazimierza Nitscha. Opuścił szkołę jesienią 1905 i maturę zdał jako ekstern w czerwcu 1906. Przyczyną przerwania nauki była niechęć do powtarzania klasy VIII oraz wcześnie rozbudzone ambicje artystyczne. Już w r. 1903 (4 XII) zorganizował z Juliuszem Maluszkiem (późniejszym Osterwą, który przez kilka lat wychowywał się w domu rodzinnym S-a) szkolne przedstawienie „Wieczór Trzech Wieszczów” w Teatrze Ludowym. Jesienią 1905 wystąpił w «Zielonym Baloniku», po raz pierwszy śpiewając publicznie pieśni i piosenki staropolskie, francuskie i własne. Od 26 XII 1906 występował przez dwa tygodnie w kabarecie Arnolda Szyfmana «Figliki». W r. 1906 rozpoczął studia na Wydz. Filozoficznym UJ, gdzie uczęszczał na wykłady m.in. Stefana Pawlickiego, Mariana Zdziechowskiego, Stanisława Tarnowskiego. Brał udział w pracach koła akademickiego «Życie». Studia przerwał pod koniec r. 1907 (lub na początku 1908), opuszczając nagle Kraków wraz z Angielką Madeline Meager, swoją ówczesną towarzyszką życia. Nie wiadomo, czy ją poślubił, choć używała jego nazwiska.

Od r. 1908 do r. 1917 trwały lata wędrówki i nauki S-a, poświęcone studiom, działalności artystycznej i pracy literackiej. Podczas pierwszego pobytu w Paryżu (1908–9) słuchał wykładów na Sorbonie, bywał w operze, teatrach i kabaretach literackich. Nawiązał kontakt, który przerodził się w przyjaźń, z Anglikiem E.G. Craigiem, którego odtąd uważał za swego mistrza. W jego czasopiśmie – „The Mask”, wydawanym we Florencji, ogłosił dwa eseje: Two Theatres (1908/9 t. 1) oraz New Theatre in Poland: Stanisław Wyspiański (1909 t. 2). Był to debiut literacki, poprzedzony publikacją przekładu „Żywotów urojonych” M. Schwoba w lwowskim „Naszym Kraju” (1908, wyd. książkowe W. 1924). Po rozstaniu się z Meager występował przez trzy miesiące, od 15 X 1909, w Warszawie w kabarecie Szyfmana «Momus». Po próbie samobójstwa (29 III 1910), która była wynikiem nieszczęśliwej miłości do aktorki Mary Mrozińskiej, leczył się latem 1910 w sanatorium w Sankt Blasien w Niemczech. Craig usiłował, bezskutecznie, naprawić swymi listami stosunki między S-em a Madeline. Latem 1910 S. oglądał w Monachium występy Deutsches Theater M. Reinhardta, w grudniu był w Berlinie, gdzie spotkał się z Ryszardem Ordyńskim, wówczas asystentem Reinhardta i swoim przyjacielem jeszcze od czasów gimnazjalnych. W styczniu 1911 został jednym z członków założycieli paryskiego Tow. Artystów Polskich, gdzie często śpiewał piosenki z własnym akompaniamentem. Dn. 12 III t.r. wziął udział w Wieczorze Autorów, obok Stefana Żeromskiego, Władysława St. Reymonta i Andrzeja Struga, czytając fragment swego «poematu dramatycznego» (obecnie nie znany). Prawdopodobnie t.r. przebywał, wraz z Teofilem Trzcińskim, w szkole rytmiki E. Dalcroze’a w Hellerau.

Po powrocie do Krakowa, zapewne jesienią 1911, S. ukończył na życzenie ojca kurs abiturientów Akademii Handlowej (30 VI 1912) i przez pewien czas pracował w rodzinnej firmie. Jesienią był przez parę tygodni recenzentem teatralnym tygodnika „Goniec Poniedziałkowy” i rozpoczął współpracę z „Krytyką” Wilhelma Feldmana, gdzie w r. 1913 ogłosił kilka obszernych programowych esejów pt. Teatralia. Dn. 25 IX t.r. wspólnie z Franciszkiem Siedleckim zorganizował w warszawskiej Zachęcie pierwszą wystawę nowoczesnego malarstwa scenicznego, na której obok prac najwybitniejszych scenografów z Polski, Rosji, Włoch, Anglii, Niemiec, pokazał także swoje własne. Wziął również udział w otwartej 18 V 1914 wystawie teatralnej w Krakowie. W l. 1913–16 występował w Krakowie i innych miejscowościach w różnych koncertach, np. w r. 1916 w „Wieczorze pieśni staropolskich”, który odbył się w Krakowie, Nowym Sączu, Białej i Zakopanem. W r. 1915 wydał w Krakowie zbiór piosenek, opracowanych przez siebie – „Śpiewnik żołnierski”. Wybuch wojny przerwał podróż S-a do Włoch. W l. 1915–16 przebywał w Krakowie, pisywał do „Czasu”, pracował w archiwach i bibliotekach, przygotowując duże antologie pieśni staropolskich i kolęd oraz antologię pieśni ludowej, która w przekładzie Hansa (Jana) Effenbergera-Śliwińskiego miała się ukazać w Monachium. Dn. 16 I 1916 wystąpił w programie satyryczno-politycznym „Enkaeńskie zwierciadło”, którego był współautorem. Od jesieni 1916 do lutego 1917 studiował kompozycję i teorię muzyki u J.B. Foerstera w Wiedniu. W Krakowie stworzył wspólnie z Andrzejem i Zbigniewem Pronaszkami zawiązek grupy formistów (I Wystawa Ekspresjonistów Polskich, 4 XI 1917). Jesienią 1917 przystąpił do organizowania objazdowego teatru marionetek i przygotował do druku dwa pierwsze tomiki biblioteki teatrologicznej „Arena”. Przedsięwzięcia te nie doszły do skutku z powodu nagłego wyjazdu S-a z Krakowa na zaproszenie Ludwika Solskiego, który zaangażował go do Teatru Polskiego jako współkierownika literackiego.

W listopadzie 1917 S. wyjechał do Warszawy, w której odtąd mieszkał – z krótkimi przerwami – do końca życia. Dn. 22 XII 1917 debiutował jako reżyser („Królewna Lilijka” T. Konczyńskiego), a 21 I 1919 – jako autor scenariuszy teatralnych (Szopka staropolska). W l. 1918–21 był kierownikiem literackim i muzycznym Teatru Polskiego, redagował wydawane przez ten teatr czasopismo „Teatr”, opracował muzykę do kilku przedstawień, przełożył z francuskiego kilka sztuk, m.in. „Kaprysy Marianny” A. Musseta i „Paryżankę” H. Becque’a (wyd. Wr. 1956). Działał w Związku Artystów Scen Polskich (ZASP), był członkiem Rady Artystycznej, wygłosił referat Wykształcenie reżysera na I Zjeździe Reżyserów Polskich (13 XI 1919). W maju 1920 podpisał – obok Żeromskiego, Struga, Zofii Nałkowskiej, Karola Irzykowskiego i in. – „Oświadczenie pisarzy polskich lewicy społecznej” („Naprzód” 1920 nr 41). Była to pierwsza publiczna manifestacja jego poglądów społecznych i lewicowych sympatii. Podczas wojny 1920 r. pracował w Centralnym Komitecie Propagandy zorganizowanym przez wojsko i związki artystyczne. W okresie od listopada 1921 do kwietnia 1922 działał w efemerycznym Tow. Teatrów Stołecznych, które stworzył w r. 1921 wraz z Ludwikiem Hellerem i Ordyńskim; kierował tu od stycznia do kwietnia 1922 kameralnym teatrem «Maska». Był współautorem i jednym z wykonawców pierwszej skamandryckiej szopki «Picadora» (14 I 1922). We wrześniu 1922 rozpoczął współpracę z «Redutą» i rok później wszedł do kierownictwa artystycznego tego teatru obok Osterwy i Mieczysława Limanowskiego. Dwuletni pobyt S-a w «Reducie» przyniósł mu ogromny sukces artystyczny: dwa misteria Pastorałka i Wielkanoc, których scenariuszy – opartych na tekstach staropolskich i ludowych – i inscenizacji był twórcą i które oceniono jako «szczyt teatru religijnego w mowie polskiej» (T. Terlecki). Oba te widowiska wystawiano, często w plenerze, podczas wielkiego tournée «Reduty» po Kresach Wschodnich (1924). Obejrzały je wówczas tysiące widzów różnych narodowości zamieszkujących te ziemie. W sierpniu 1924 S. opuścił «Redutę», zabierając ze sobą 29 jej aktorów, co spowodowało trwały konflikt z Osterwą i «Redutą», i objął kierownictwo Teatru im. Bogusławskiego.

Dwuletnia działalność (do wiosny 1926) S-a w Teatrze im. Bogusławskiego stanowiła jeden z przełomów w dziejach teatru polskiego XX w. Wraz z Wilamem Horzycą i Aleksandrem Zelwerowiczem stworzył S. nowoczesny teatr, o którego awangardowym kształcie decydowała twórczość inscenizatorska S-a i scenograficzna braci Pronaszków oraz Wincentego Drabika. Do historii przeszły inscenizacje „Opowieści zimowej” W. Shakespeare’a, „Nie-Boskiej komedii” Z. Krasińskiego oraz prapremiery: „Kniazia Potiomkina” T. Micińskiego (z muzyką specjalnie skomponowaną przez Karola Szymanowskiego), „Achilleis” S. Wyspiańskiego i „Róży” Żeromskiego. S. zyskał wówczas reputację czołowego reżysera polskiego i po likwidacji przez władze miejskie Teatru im. Bogusławskiego został zaangażowany przez Szyfmana do Teatru Polskiego. Tu w l. 1926–9 reżyserował 14 widowisk, z których największy rozgłos zyskały: adaptacja „Dziejów grzechu” S. Żeromskiego, „Samuel Zborowski” J. Słowackiego, „Juliusz Cezar” Shakespeare’a oraz „Opera za trzy grosze” B. Brechta – K. Weila. To ostatnie przedstawienie wywołało skandal polityczny (najłagodniejszy zarzut: «tendencyjne i jednostronne oświetlenie zagadnień społecznych»), po którym S. opuścił Teatr Polski. W sezonie 1929/30 reżyserował w Teatrze Miejskim w Łodzi, m.in. własną adaptację „Dzielnego wojaka Szwejka” J. Haška. Wystawiona wówczas sztuka F. Wolfa „Cyjankali”, poświęcona problemowi aborcji, zyskała rozgłos w całym kraju (grano ją także w Warszawie i Lwowie), stając się przedmiotem gwałtownych dyskusji prasowych, a przedstawienia były widownią burzliwych manifestacji (napaści bojówek z gazami łzawiącymi). W tych latach S. zbliżył się do ruchu komunistycznego, choć nigdy nie został członkiem Komunistycznej Partii Polski (KPP). Do kółka marksistowskiego kierowanego przez Jana Hempla wprowadził S-a Władysław Daszewski, scenograf, od r. 1927 bliski współpracownik S-a. S. użyczał na zebrania kółka swego mieszkania przy ul. Jasnej 24. Zaangażowanie ideologiczne S. ujawnił natomiast, z właściwą sobie patetyczną ekspresją, w artykułach i wywiadach prasowych. Np. artykuł Teatr jutra („Wiek XX” 1928 nr 1) zaczynał się tak: «Kierunek? Na lewo. Naprzód. Orientacja? Życie dzisiejsze.» W październiku 1928 reprezentował S. wraz z Zelwerowiczem teatr polski na jubileuszu MChATu w Moskwie. Podczas Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu wystawił w maju i czerwcu 1929 wielką rewię „Kulig” i faktomontaż „Polityka społeczna RP” Aleksandra Wata (zawieszony po kilkunastu przedstawieniach).

Czterokrotnie S. ubiegał się o dyrekcję teatru lwowskiego: w l. 1921 i 1925 z powodzeniem, ale wycofał się w ostatniej chwili. W l. 1927 i 1929 – bez rezultatu. W maju 1930, w wyniku burzliwych obrad, lwowska Rada Miejska powierzyła mu kierownictwo sceny dramatycznej, operę oddając w inne ręce (Stanisław Czapelski, Zygmunt Zaleski), co stało się zarzewiem konfliktu. Udany artystycznie sezon („Kordian” J. Słowackiego, „Zwycięstwo” wg J. Conrada, „Spór o sierżanta Griszę” A. Zweiga) zakończył się sporami wewnątrz dyrekcji z powodu zbytniego uprzywilejowania opery i ogólnopolskim strajkiem aktorów, do którego S. się przyłączył. Ogłosił wówczas manifestacyjne artykuły w lewicowej lwowskiej „Nowej Kronice” i w „Robotniku”. Latem 1931 S., zabierając znaczną część aktorów, wyjechał do Warszawy, gdzie od września do końca grudnia prowadził teatr «Melodram», wystawiając komedie muzyczne i stare wodewile, które zawsze z upodobaniem przerabiał i adaptował. W styczniu 1932 nowy dyrektor scen lwowskich Horzyca zaangażował S-a jako reżysera. Drugi, paromiesięczny pobyt S-a we Lwowie przeszedł do historii teatru z jednej strony dzięki inscenizacji „Dziadów” A. Mickiewicza (18 III 1932), uznanej za najwybitniejsze dzieło teatralne dwudziestolecia międzywojennego, z drugiej wskutek awantury politycznej, zwanej «borbą lwowską» lub «schilleriadą». W lwowskim kryptokomunistycznym czasopiśmie ukraińskim „Vikna”, gdzie przed rokiem ogłosił obszerny artykuł Upadek burżuazyjnego teatru (przedrukowany zaraz w Moskwie), opublikował w kwietniu 1932 pod pseud. Stanisław Kasprzak «list z Warszawy» pt. Upadek polskich teatrów, zawierający napastliwe sformułowania w stylu propagandy komunistycznej. Wówczas też wystawił „Krzyczcie Chiny!” S. Tretiakowa zaatakowane przez prasę za «bolszewicką inscenizację».

W czerwcu 1932 wraz z grupą lewicowych artystów, dziennikarzy i pisarzy podpisał S. międzynarodowy apel pokojowy wobec rzekomej groźby wojny z ZSRR (inicjatorami byli m.in. A. Einstein, H.G. Wells, J. Dos Passos, M. Gorki, H. Mann). Dn. 14 VI został aresztowany i przeprowadzono rewizję w jego mieszkaniu przy ul. Ziemiałkowskiego. Po kilkugodzinnym przesłuchaniu został wypuszczony na skutek interwencji Horzycy i Anny Jackowskiej u ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego. Na domiar inscenizacja S-a „Snu srebrnego Salomei” Słowackiego (9 VI 1932) zaatakowana została w prasie jako «antypolska» i «proukraińska». Od tych zarzutów uwolniła S-a komisja teatralna Rady Miejskiej na podstawie opinii specjalnie powołanego eksperta (Zdzisława Żygulskiego). Jednak rozpętana przez prasę prawicową całej Polski kampania polityczna przeciwko S-owi («apostoł czerwonego teatru») uniemożliwiła mu dalszy pobyt we Lwowie. Punktem zapalnym było nazwanie w podpisanym przez S-a apelu Małopolski Wschodniej – Zachodnią Ukrainą. W końcu lipca w gazetach lwowskich i warszawskich S. krótko oświadczył, że jego akces do tego apelu «nie godził w byt niepodległej Polski». To z kolei przez polskich komunistów uznane zostało za «wyparcie się poglądów», mieli mu też za złe objęcie w lipcu 1932, wspólnie ze Stefanem Jaraczem, dyrekcji «Ateneum», uznawanego za teatr pepesowski. Wystawiony przez S-a wodewil „Rewolucja w Pikutkowie” J.N. Nestroya nazwano «ponurym paszkwilem na rewolucję», a S-a «na czerwono uszminkowanym kombinatorem» („Kronika” 1933). S. i Jaracz rozstali się burzliwie po jednym sezonie pamiętnym inscenizacją S-a „Kapitana z Koepenick” C. Zuckmayera z wielką kreacją Jaracza w roli tytułowej. S. prowadził «Ateneum» jeszcze przez jeden sezon 1933/34 wspólnie z Karolem Adwentowiczem. Od r. 1934 do r. 1945 nie miał swojego teatru. W l. 1934–7 reżyserował w teatrach Tow. Krzewienia Kultury Teatralnej, gdzie wystawił m.in. „Sen nocy letniej” i „Króla Leara” Shakespeare’a, „Dziady” Mickiewicza, „Kordiana” Słowackiego, „Fiesco” F. Schillera, „Judytę” J. Giraudoux. Brał udział w inscenizacji „Harnasi” Szymanowskiego w Operze Paryskiej (1936), wystawił „Dziady” w Teatrze Narodowym w Sofii (1937). W l. 1937–9 nigdzie nie był na stałe zaangażowany, reżyserował w Warszawie, Łodzi, Wilnie i we Lwowie. W Folks un Jugnt-Teater inscenizował „Burzę” Shakespeare’a (Łódź 1938 – Warszawa 1939), uznaną za najwybitniejsze przedstawienie teatru żydowskiego w Polsce. Podczas łódzkiej premiery „Nie-Boskiej komedii” Krasińskiego (12 III 1938) obchodził jubileusz setnej inscenizacji.

Jesienią 1933 S. stworzył w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej (PIST) pierwszy w Europie (poza ZSRR) Wydział Sztuki Reżyserskiej i rozpoczął pracę pedagogiczną, którą prowadził niemal do końca życia. Stanowiła ona, obok twórczości teatralnej, najważniejsze jego dokonanie. Nie stosował systematycznie żadnej metody pedagogicznej poza oddziaływaniem, czasem dotkliwym i przewrotnym, własną osobowością: «nie uczył reżyserii. Uczył siebie» (E. Axer, „Paradoks pedagogiczny”, „Dialog” 1966 nr 6). Zorganizował też Warsztaty Teatralne – scenę PIST przeznaczoną na przedstawienia studentów i absolwentów wydziału reżyserii, uważaną w l. 1936–9 (m.in. przez Boya i Jerzego Stempowskiego) za jeden z najciekawszych teatrów Warszawy. Był inicjatorem i uczestnikiem Nadzwyczajnego Zjazdu ZASP poświęconego wyłącznie sprawom artystycznym (1936) i ponownie został wybrany do Naczelnej Rady Artystycznej. Od r. 1928 często współpracował z Polskim Radiem jako twórca i wykonawca audycji słowno-muzycznych, m.in. cyklu Kuranty staroświeckie. Reżyserował słuchowiska, m.in. „Dziady”, Pastorałkę, „Zygmunta Augusta” Wyspiańskiego, gdzie wystąpił w roli tytułowej. Był autorem słuchowiska W dworku na Nowolipkach nadanego i drukowanego (w „Drodze”) w r. 1936 z okazji odsłonięcia pomnika Wojciecha Bogusławskiego. Współpracował z filmem jako autor ilustracji muzycznej, m.in. do „Janka muzykanta” (1930, wspólnie z Grzegorzem Fitelbergiem), i jako kierownik artystyczny filmowej adaptacji „Halki” S. Moniuszki (1936). Od końca l. dwudziestych zajmował się amatorskimi teatrami robotniczymi z kręgów KPP jako reżyser i pedagog. Współpracował też z Instytutem Teatrów Ludowych Jędrzeja Cierniaka. W maju 1935 gościł w Warszawie Craiga; było to ostatnie ich spotkanie.

W okresie międzywojennym S., poza doraźną publicystyką i wywiadami, ogłosił wiele obszernych artykułów i szkiców, głównie w „Wiadomościach Literackich” i „Scenie Polskiej”. Cenne były zwłaszcza eseje biograficzne poświęcone Wincentemu Drabikowi, Karolowi Adwentowiczowi, Ludwikowi Solskiemu, Ryszardowi Bolesławskiemu, Karolowi Szymanowskiemu, Jerzemu Leszczyńskiemu i in. Szkic o Wyspiańskim pt. Teatr ogromny („Scena Pol.” 1937) bywa uważany mylnie za program estetyczny S-a. Esej o Kazimierzu Junoszy-Stępowskim ukazał się w osobnym wydaniu (W. 1935).

Po kapitulacji Warszawy w r. 1939, już w październiku S. rozpoczął wykłady w konspiracyjnym PIST, które prowadził do marca 1941. W listopadzie 1939, za zgodą prezydenta Stefana Starzyńskiego, wraz z Jaraczem i Adwentowiczem rozpoczął bezskuteczne starania o uruchomienie teatrów. Gdy polityka niemieckiego okupanta stała się jasna, wypowiedział się za uchwaleniem przez ZASP zakazu występowania w teatrach i teatrzykach koncesjonowanych przez Propagandaamt; zakaz nie obejmował kawiarni. W pierwszym okresie okupacji S. występował jako piosenkarz i akompaniator w kawiarniach «Sztuka», «Mon Café» i «Żak». Na początku r. 1940, zapoznawszy się z „Manifestem Wolności”, deklaracją programową inteligencji pepeesowskiej, nawiązał kontakt z Polską Partią Socjalistyczną – Wolność-Równość-Niepodległość (PPS-WRN); utrzymywał go za pośrednictwem Wacława Zagórskiego. W lecie 1940 odmówił podjęcia pracy w teatrze lwowskim, co proponował mu listownie Władysław Krasnowiecki. W sierpniu 1940 S. wszedł w skład powołanej przez Bohdana Korzeniewskiego, na polecenie rządu w Londynie, Tajnej Rady Teatralnej (zwanej też Konspiracyjną), która zajmowała się sprawami wynikającymi z sytuacji okupacyjnej oraz planami na przyszłość. Pracom Rady S. poświęcił wiele uwagi i czasu, niemal wszystkie zebrania odbywały się w jego mieszkaniu w gmachu Prudentialu przy ul. Świętokrzyskiej 25. Tam też został aresztowany 15 III 1941 i po krótkim więzieniu na Pawiaku został wywieziony do Oświęcimia (nr 13581). Były to represje po zamachu na kolaboranta Igo Syma, które objęły wielu polskich ludzi kultury. Przeniesiony, dzięki pomocy współwięźniów, do lżejszej pracy w kartoflarni, rozpoczął, wraz z Jaraczem, koncerty recytatorskie i muzyczne, wędrując potajemnie od baraku do baraku. W wyniku starań rodziny 16 V 1941 został wywieziony z Oświęcimia i przez więzienia Bytomia, Wrocławia i Poznania dotarł do Warszawy, gdzie, poważnie chorego, uwolniono 27 V 1941. Odtąd pozostawał w złym stanie zdrowia do końca życia.

W Oświęcimiu przeżył S. przełom religijny, który sam określał jako konwersję. Nie wyrzekł się przy tym skrajnie lewicowych przekonań społecznych. Dwoistość światopoglądowa cechowała go do końca życia, często budząc niedowierzanie, zdziwienie lub wyraźną niechęć i złośliwość w postaci posądzeń o dwulicowość bądź obłudę. Nastroje religijne S-a pogłębiły kontakty z ks. Henrykiem Nowackim, ks. Janem Zieją i s. Benigną (Stanisławą Umińską). W prowadzonym przez nią zakładzie wychowawczym SS. Samarytanek w Henrykowie wystawił z wychowankami zakładu Pastorałkę oraz fragmenty Wielkanocy i Godów weselnych (1942–4). Z s. Benigną utrzymywał kontakty przed wojną i po r. 1945. W czerwcu 1944 S. został oblatem benedyktyńskim, przybierając imię zakonne Ardalion. Zagrożony przez skrajnie prawicowe nacjonalistyczne podziemie (Narodowe Siły Zbrojne) ukrywał się przez kilka miesięcy w Henrykowie, Niegowie i Milanówku.

Przez cały okres wojny S. poświęcał wiele czasu na porządkowanie swego dorobku, redagowanie partytur najwybitniejszych inscenizacji, przygotowywanie edycji scenariuszy teatralnych oraz zbiorów pieśni i piosenek. Wiele pisał: powstały wówczas obszerne eseje historyczne i pokaźny tom wspomnień zatytułowany Droga przez teatr. Wszystko to, wraz ze wspaniałą, gromadzoną przez dziesiątki lat, biblioteką zostało zniszczone w r. 1944. Podczas powstania S. kierował akowską brygadą teatralną, występującą na zapleczu i na linii frontu. Mianowany po kapitulacji podporucznikiem, został wywieziony do oflagu VII A w Murnau w Bawarii. Tam zaraz włączył się do bujnie rozwiniętego w obozie życia artystycznego: wygłaszał odczyty, prowadził seminaria teatralne, zajmował się teatrem lalek, pisał artykuły do czasopisma „Teatr Obozowy”. Wystawił Kantyczkę dla ubogich, napisaną wspólnie z Juliuszem Starzyńskim adaptację opowiadania Ch. Dickensa (luty 1945) i prowadził próby widowiska poetyckiego „Hiob” B. Przyłuskiego. W ich trakcie nastąpiło wyzwolenie obozu przez armię amerykańską 29 IV 1945. W czerwcu S. pojechał do Lingen, gdzie objął kierownictwo teatru zorganizowanego przez polską YMCA i podległego dowództwu 1. Dyw. Pancernej. Zaraz zwołał zjazd ZASP, na który przybyli aktorzy znajdujący się w angielskiej i amerykańskiej strefie okupacyjnej. Teatr Ludowy im. Bogusławskiego (tak go nazwał S.), grając Gody weselne i Kram z piosenkami, występował z ogromnym powodzeniem w polskich skupiskach wojska, byłych więźniów i jeńców oraz w jednostkach alianckich na terenie północnych Niemiec i Holandii. Od jesieni S. podejmował kroki mające na celu powrót do kraju. Ostatecznie przyjechał z częścią zespołu do Warszawy 29 XII 1945. Teatr przestał istnieć.

Natychmiast po powrocie S. rozpoczął intensywną działalność, zdecydowanie popierany przez władze, dla których każdy powrót osoby wybitnej z emigracji był atutem propagandowym. Na trzy lata osiadł w Łodzi, gdzie latem 1946 został mianowany rektorem Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej (PWST, dawny PIST) oraz dyrektorem Teatru Wojska Polskiego obejmującego z czasem parę scen (Powszechny i «Melodram» w Łodzi, «Placówka» w Warszawie). Wystawił wówczas m.in. „Krakowiaków i Górali” W. Bogusławskiego, „Igraszki z diabłem” J. Drdy, „Celestynę” F. Rojasa, „Burzę” Shakespeare’a (nagroda na Festiwalu Szekspirowskim w r. 1947). Z przedstawieniem „Krakowiaków i Górali”, uznanym za najwybitniejszą powojenną inscenizację S-a, odbył w r. 1947 duże tournée po Czechosłowacji. Był to najlepszy okres powojennej twórczości S-a, nazwany przez Adolfa Rudnickiego jego «babim latem». Wydawał czasopismo „Łódź Teatralna” (1946–9), w l. 1948–9 był redaktorem naczelnym miesięcznika „Teatr” ukazującego się w Warszawie. W r. 1947 na konferencji w Paryżu powołano S-a do Komitetu Wykonawczego powstałego wówczas Międzynarodowego Instytutu Teatralnego (ITI, agenda UNESCO). Został wówczas także jednym z członków-założycieli czasopisma teatralnego „La Revue Théâtrale” i reprezentował Polskę w komitecie honorowym tego czasopisma, obok G. Baty, Ch. Dullina, L. Jouveta, B. Brechta i E. Piscatora. Opublikował tam artykuł La Reforme du théâtre en Pologne (1947 nr 5). Wiele publikował i występował publicznie. W r. 1946 wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej (PPR), został posłem na Sejm (1947–52), delegatem na Kongres Zjednoczeniowy PPS i PPR (1948) i w r. 1954 – na II Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), w którym już nie uczestniczył. W liście do siostry z 14 III 1946 pisał: «jestem zdecydowanym komunistą, tzn. konstruktywnym państwowcem polskim i wkrótce oficjalnie występować będę jako członek PPR. Pomimo tego nic się w moim stosunku do Kościoła Duchowego, do Wiecznie Żywego Pana i Boga mego nie zmieniło». W artykule programowym, otwierającym pierwszy numer „Łodzi Teatralnej”, S. pisał: «proporzec wielkanocny przecież czerwonej jest barwy, choć na nim Krzyż się złoci». B. Korzeniewski uważał (wypowiedź na Sesji Schillerowskiej w PWST, 1987), że brat Ardalion i towarzysz Schiller mieścili się wówczas harmonijnie w jednej osobie. Było to jednak nie do przyjęcia dla władz Polski Ludowej, uważających S-a za mistyka, co stało się rychło jedną z przyczyn, dla których S. wkrótce popadł w niełaskę. Inną, bardziej istotną, było jego żarliwe przywiązanie do wszelkich, zwłaszcza romantycznych, tradycji kultury narodowej. S. nie dostrzegł zwrotu ideologicznego na przełomie l. 1948 i 1949 i z naiwnością polityczną, cechującą go przez całe życie, brał nadal hasła propagandowe za rzeczywistość. W publikacjach posługiwał się często frazeologią marksistowską, manifestował lojalność i wygłaszał samokrytyki, usiłując gorliwością partyjną uzyskać aprobatę dla swoich planów teatralnych. Np. w grudniu 1950, na tzw. Konferencji Wawelskiej poświęconej badaniom nad sztuką, wygłosił obszerny referat Tradycje realizmu w teatrze polskim, gdzie za cenę różnych potępień i ostrej oceny ideologicznej próbował przywrócić teatrowi współczesnemu pełny kanon repertuaru narodowego, a zwłaszcza romantyków i Wyspiańskiego. Wielokrotnie usiłował wystawić „Dziady”, „Kordiana”, „Wesele”, widowiska staropolskie, montaże dawnych pieśni i piosenek. Projekty inscenizacyjne „Nie-Boskiej komedii”, „Róży”, „Buntu Napierskiego” J. Kasprowicza nie zyskały akceptacji, podobnie scenariusze filmowe: o Janosiku i o Bogusławskim (Baśń o teatrze polskim). Istotnym powodem niechęci władz do S-a były także jego poglądy estetyczne oraz forma teatralna, kształt inscenizacyjny jego przedstawień, sprzeczny z wymaganiami wprowadzanej właśnie doktryny realizmu socjalistycznego.

W r. 1949 przeniesiono S-a do Warszawy, gdzie został dyrektorem Teatru Polskiego po usuniętym Arnoldzie Szyfmanie, co przez znaczną część środowiska teatralnego zostało źle przyjęte. Planowana tu jesienią 1949 inscenizacja „Kordiana” okazała się niemożliwa, gdy marszałkiem Polski został – noszący imię Wielkiego Księcia – Konstanty Rokossowski. Również przerwano, rozpoczęte jeszcze w r. 1948 i zaawansowane, prace nad inscenizacją „Dziadów”. Nie zezwolono nawet na wznowienie, wystawionego latem 1949 w Łodzi Kramu z piosenkami. S. wyreżyserował cztery sztuki („Na dnie” M. Gorkiego, „Bóg, cesarz i chłop” J. Haya, „Tai Yang budzi się” F. Wolfa i w r. 1952 „Pociąg pancerny” W. Iwanowa); były to blade cienie jego dotychczasowej twórczości. Latem 1950 został usunięty ze szkoły teatralnej i teatru. «Schillera z jego „Krakowiakami i Góralami” mamy już z głowy» – oświadczył Henrykowi Szletyńskiemu, pragnącemu wprowadzić inscenizację S-a do Teatru im. J. Słowackiego, Włodzimierz Sokorski, kierujący wówczas resortem kultury. S-owi pozwolono reżyserować opery („Hrabina” i „Halka” Moniuszki). W lipcu 1950 wybrano go na przewodniczącego Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu (SPATiF) utworzonego po likwidacji ZASP. Dn. 2 IV 1951 został kierownikiem Sekcji Teatru Państwowego Instytutu Sztuki (PIS), gdzie w r. 1952 stworzył i redagował (do śmierci) „Pamiętnik Teatralny”, kwartalnik poświęcony historii i krytyce teatru. Tworzył wówczas rozległe plany badań i wydawnictw historycznoteatralnych, realizowane przez całe dziesięciolecia po jego śmierci. W r. 1952 nawiązał bliski kontakt z B. Brechtem i doprowadził do występów jego teatru w Polsce. W r. 1953 podjął na krótko wykłady w PWST.

S. był jednym z największych twórców w dziejach teatru polskiego. Jego różnorodna i wielostronna działalność nie daje się ująć w jedną formułę. Nazywano go «twórcą reformy teatralnej w Polsce», «poetą teatru», «pierwszym konstruktorem teatru narodowego), «ostatnim romantykiem sceny polskiej». Na skomplikowaną osobowość S-a złożyły się: wyrafinowany intelekt i niebywała, legendarna już, erudycja, subtelny smak artystyczny i wrażliwość poetycka, oryginalne poczucie humoru, skłonność do przekory i paradoksu, do ironii i autoironii oraz do żartów nieraz dla adresata złośliwych. Emocjonalizm oraz chimeryczne i neurasteniczne usposobienie były przyczyną częstych konfliktów z otoczeniem i sprawiały, że bywał nielojalny wobec współpracowników, uczniów, a nawet przyjaciół. W życiu zawodowym zdarzało mu się posługiwać nieszlachetnymi sposobami i często sam też padał ofiarą swych naiwnych intryg.

Najbardziej uderzającymi cechami inscenizacji S-a były: widowiskowość, sugestywność obrazu scenicznego, poetycki nastrój, muzyczność, ekspresyjne operowanie światłem, wyrazista gra tłumów, zespolenie wszystkich elementów przedstawienia w harmonijną całość. Nad przedstawieniem pracował w sposób niesystematyczny. Zasadniczy kształt nadawał swoim inscenizacjom zazwyczaj w ciągu paru dni, podczas intensywnych prób generalnych ciągnących się często do rana. Próby te przeszły do legendy i anegdoty teatralnej. Twórczość teatralną S-a można najogólniej podzielić na trzy nurty: teatr monumentalny, tzw. Zeittheater oraz muzyczny i obrzędowy. Nurty te czasem splatały się ze sobą, np. w monumentalnych inscenizacjach politycznej sztuki współczesnej „Krzyczcie Chiny” (1932–3) czy «opery narodowej» „Krakowiacy i Górale” (1946). Teatr monumentalny wywodził S. z „Lekcji XVI” – trzeciego kursu wykładów paryskich Mickiewicza i z «teatru ogromnego» Wyspiańskiego. Należały tu inscenizacje dramatów romantycznych i Wyspiańskiego, także Shakespeare’a oraz wszystkich autorów dzieł o charakterze poetyckim. Najwybitniejsze przedstawienia tego nurtu: „Dziady” Mickiewicza (Lwów 1932, Wilno 1933, Warszawa 1934, Sofia 1937), „Samuel Zborowski” Słowackiego (Warszawa 1927), „Nie-Boska komedia” Krasińskiego (Warszawa 1926, Łódź 1938), „Kordian” Słowackiego (Lwów 1930, Warszawa 1935, Łódź 1939), „Achilleis” Wyspiańskiego (Warszawa 1925), „Róża” Żeromskiego (Warszawa 1926), „Kniaź Potiomkin” Micińskiego (Warszawa 1925), „Juliusz Cezar” (Warszawa 1928) i „Burza” Shakespeare’a (Łódź 1938, 1947). Zeittheater (zwany też neorealizmem) zajmował się trudnymi, czasem drastycznymi, problemami społecznymi i politycznymi. Najważniejsze przedstawienia: „Opera za trzy grosze” Brechta (Warszawa 1929), „Przestępcy” F. Brucknera (Łódź 1930), „Cyjankali” Wolfa (Łódź 1930), „Spór o sierżanta Griszę” Zweiga (Lwów 1931), „Krzyczcie Chiny!” Tretiakowa (Lwów 1932, Łódź 1932, Warszawa 1933). Na teatr obrzędowy i muzyczny, zwany przez S-a Teatrem Żywym, składają się misteria religijne – Pastorałka (Warszawa 1922, 1923, 1926, 1942) i Wielkanoc, nosząca też tytuł Historia o Męce Najświętszej i Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim (Warszawa 1923, 1944), widowisko obrzędowe Gody weselne (Henryków 1943, Milanówek 1944, Lingen 1945, Łódź 1948) oraz specjalność i «wynalazek» S-a – widowiska skonstruowane z pieśni i piosenek staropolskich, wojskowych, ludowych, mieszczańskich, fin de siècle’owych, np. Dawne czasy w piosence, poezji i zwyczajach polskich (Warszawa 1924), Pieśń o ziemi naszej (Warszawa 1927), Kram z piosenkami (Lingen 1945, Łódź 1949). Do tego nurtu należą też nowe opracowania i przeróbki dawnych wodewilów, jak „Podróż po Warszawie” F. Schobera (Warszawa 1924, Lwów 1934) czy „Królowa przedmieścia” K. Krumłowskiego (Lwów 1931, Warszawa 1931, Łódź 1938, Wilno 1938) oraz inscenizacja baletów („Pudło z zabawkami” C. Debussy’ego, Warszawa 1922) i oper Moniuszki. S. opracował nową wersję librett „Hrabiny” oraz „Halki”. Akcentował w „Halce” motyw krzywdy społecznej (wyd. Kr. 1952 i 1953) i wystawił ją w Berlinie (1953) oraz 31 V 1953 w Warszawie – było to ostatnie przedstawienie przez niego reżyserowane.

Kultura polska zawdzięcza S-owi nie tylko nowoczesną, oryginalną i wywodzącą się z tradycji narodowej formę teatralną. S. wpłynął na polski teatr w jeszcze większym może stopniu przez swoją działalność pedagogiczną. Życie teatralne Polski 2. poł. XX w. zdominowali jego uczniowie, reżyserzy i scenografowie, którzy z kolei wykształcili następne pokolenia ludzi teatru. Jego uczniami byli m.in. Wacław Radulski, Bronisław Horowicz, Jerzy Kreczmar, Jan Kreczmar, Erwin Axer, Aleksander Bardini, Antoni Cwojdziński, Jan Kosiński, Zenobiusz Strzelecki, Ludwik René, Kazimierz Dejmek.

S. zachorował ciężko w Krakowie w grudniu 1953 i leczył się w tamtejszym Szpitalu im. G. Narutowicza, następnie w lecznicy Min. Zdrowia w Warszawie, gdzie zmarł 25 III 1954. Został pochowany w Alei Zasłużonych cmentarza Komunalnego (d. Wojskowy) na Powązkach w Warszawie. Przez władze PRL był odznaczony licznymi orderami i odznaczeniami (m.in. Orderem Sztandaru Pracy I kl.).

Oprócz związku z Madeline Meager (1874–1936), z którą miał syna Viviana (1908?–1930), używającego nazwiska Schiller, był S. żonaty trzykrotnie: z aktorką Zofią Reger, pseud. Modrzewska (1888–1980), ślub w kościele ewangelicko-augsburskim w Krakowie 16 II 1914, z aktorką Ewą Kuncewicz (1899–1986), ślub w kościele ewangelicko-augsburskim w Warszawie (styczeń 1930), z Ireną Filozof (zob. Schiller Irena), ślub cywilny w Warszawie 19 XII 1949. Z ostatniego małżeństwa miał córkę Annę, krytyka teatralnego i literackiego, mieszkającą w Warszawie.

Siostrą S-a była aktorka Anna Belina (1884–1974), żona aktora Jerzego Leszczyńskiego (zob.), potem dyplomaty Tadeusza Jackowskiego.

Obfity dorobek pisarski S-a nie został dotąd w całości opublikowany. Największy i najtrwalszy rozgłos zyskała Pastorałka (W. 1931). Należy do najczęściej granych sztuk polskich XX w. Wystawiono ją prawie we wszystkich miastach polskich posiadających stałe sceny, często w kilku inscenizacjach. Grana była podczas wojny w teatrach wojskowych (m.in. w Buzułuku «u Andersa») i jenieckich, w emigracyjnych teatrach zawodowych i amatorskich, w teatrach szkolnych i lalkowych, w radio i w telewizji. Czesław Miłosz nazwał ją utworem «sięgającym w rdzeń polszczyzny, jak „Pan Tadeusz”».

Po śmierci S-a artykuły, eseje, prace historycznoteatralne zostały zebrane najpierw w wyborze Teatr ogromny (W. 1961, oprac. Z. Raszewski), następnie w czterech tomach Pism opracowanych przez Jerzego Timoszewicza: Na progu nowego teatru 1908–1924 (W. 1978), Droga przez teatr 1924–1939 (W. 1983), Theatrum militans 1939–1945 (W. 1987), Rozmowy z Leonem Schillerem. Wywiady i autowywiady 1923–1953 (w druku). Z rękopisów ogłoszono: Podróż teatralną Mickiewicza z Odyńcem (W. 1973), Kram z piosenkami (W. 1977, 1989), Historię o Męce Najświętszej i Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim. Misterium ludowe (W. 1990).

W r. 1956 ZASP (wówczas SPATiF) ustanowił nagrodę im. S-a dla młodego reżysera lub teatrologa przyznawaną do r. 1971 i wznowioną w postaci zgodnej z regulaminem w r. 1992. Imieniem S-a nazwana została Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna w Łodzi oraz ulica w Warszawie, na wprost szkoły teatralnej, i plac w Łodzi, gdzie w r. 1982 stanął pomnik S-a dłuta Antoniego Biłasa. Na domach, w których mieszkał, w Krakowie przy ul. Wiślnej 10 i w Warszawie przy ul. Puławskiej 12 oraz na gmachu Teatru im. S. Jaracza w Łodzi, wmurowano tablice pamiątkowe. Odbyły się sesje naukowe i wieczory artystyczne poświęcone S-owi, m.in. w Instytucie Sztuki PAN (1974, 1987), PWST (1987), Muzeum Historii m. Łodzi (1982), Teatrze im. S. Jaracza w Łodzi (1994). W r. 1979 K. Dejmek wystawił w Teatrze Nowym w Łodzi montaż tekstów S-a „Wieczór Schillerowski” w opracowaniu J. Timoszewicza. W r. 1987, w stulecie urodzin, S. znalazł się w kalendarzu UNESCO dotyczącym wybranych rocznic wybitnych artystów, pisarzy i uczonych. Wówczas władze PRL zorganizowały wielkie obchody; mające wyraźny cel polityczny. Odbyła się międzynarodowa sesja i dwie wystawy teatralne zorganizowane przez Muzeum Teatralne w Warszawie. Wybito medal pamiątkowy i ustawiono na parkingu Teatru Polskiego w Warszawie postument z głową S-a dłuta Mariana Wnuka, a także, w trzydzieści trzy lata po śmierci S-a, jego prowizoryczny nagrobek zastąpiono nowym. Jesienią 1989 z inicjatywy Polskiego Ośrodka ITI została utworzona w Warszawie Fundacja im. Leona Schillera przyznająca stypendia polskim i zagranicznym twórcom i badaczom teatralnym.

Portret przez A. Wasserzuga, rys., 1909, reprod. w: Ostatni romantyk sceny polskiej, Kr. 1990; Dwa portrety przez Z. Pronaszkę: olej., 1925, zaginiony, reprod. w: Schiller L., Droga przez teatr, W. 1983 fot. 9, i olej., ok. 1955, w Muz. Teatr. w W.; Portret przez O. Axera, olej., ok. 1950, w Teatrze Polskim w W.; Portret przez T. Kulisiewicza, rys., w Muz. Teatr. w W.; Portret przez J. Markiewicza, brąz, tamże; Portret i maska pośmiertna przez A. Karnego, brąz, tamże; 24 karykatury z l. 1924–52 reprod. w: Timoszewicz J., Leon Schiller w karykaturze, „Pam. Teatr.” R. 16: 1968 z. 4; Dwie karykatury: przez J. Zamoyskiego, 1945, i przez M. Sigmunda, 1988, oraz Autokarykatura, reprod. w: Ostatni romantyk sceny polskiej, Kr. 1990; Liczne fot. w Muz. Teatr. w W., w zbiorach IS PAN w W., w Arch. domowym J. Timoszewicza w W.; – Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; Chmielińska I., Banaszkiewicz W., Materiały do bibliografii prac drukowanych Leona Schillera, „Pam. Teatr.” R. 4: 1955 z. 3–4; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., I–III; Indeks zawartości „Dialogu” 1956–70, W. 1972; „Pamiętnik Teatralny”. Bibliografia zawartości 1952–72, W. 1976; toż za l. 1973–82, „Pam. Teatr.” R. 32: 1983 z. 4; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/45 i n.; Szwankowski E., Inscenizacje Leona Schillera, „Pam. Teatr.” R. 4: 1955 z. 3–4 (spis niekompletny); Enciclopedia dello spettacolo, Roma 1961 VIII; Teatral’naja Enciklopedija, Moskva 1967 V; The Cambridge Guide to World Theater, Cambridge 1988; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; The Oxford Companion to the Theatre, London 1967; Słown. Teatru Pol. (fot., bibliogr., ikonogr.); Theater-Lexikon, Henschelverlag, Berlin 1977; Theater-Lexikon, Zürich 1983; Małachowski P., Zbiór nazwisk szlachty, L. 1805 s. 418; – Csató E., Leon Schiller, W. 1968; Fik M., Trzydzieści pięć sezonów, W. 1981; Godlewska J., Dziecię polskie pod pomnikiem Schillera, „Teatr” R. 39: 1984 nr 5; taż, Nowy Schiller, tamże R. 42: 1987 nr 12; Horowicz B., Leon Schiller, „La Revue Théâtrale” 1955 nr 30; Horzyca W., „Pastorałka” i polski teatr nowoczesny, „Teatr” R. 12: 1957 nr 2; Kaszyński S., Teatr Łódzki w latach 1945–1962, Ł. 1970; Korzeniewski B., Leon Schiller, „Pam. Teatr.” R. 32: 1983 z. 1; Krasiński E., Teatr Jaracza, W. 1970; tenże, Teatr Melodram Leona Schillera, „Pam. Teatr.” R. 19: 1970 z. 4; tenże, Pokłosie rocznicy Schillerowskiej, „Dialog” R. 18: 1974 nr 10; tenże, Leon Schiller w Teatrze Polskim 1917–1952, W. 1987 (bibliogr., fot.); tenże, Rocznice i legendy Schillera, „Res Publica” R. 2: 1988 nr 5 (11); Kreczmar Jerzy, Cały świat gra komedię, W. 1982; Leon Schiller. W stulecie urodzin 1887–1987, W. 1990; Marczak-Oborski S., Teatr polski w latach 1918–1965, W. 1985; Mrozińska S., Szkoła Leona Schillera. PWST 1946–9, Wr. 1972 (fot.); taż, Trzy sezony teatralne Leona Schillera. Łódź 1946–49, Wr. 1971 (fot.); Pelikán J., Leon Schiller, „Acta Scaenographica” (Praha) 1974 nr 4; Raszewski Z., Henryków, „Pam. Teatr.” R. 12: 1963 z. 1–4 (toż w jego książce: Trudny rebus, Wr. 1990); tenże, Mój Schiller, „Dialog” R. 39: 1994 nr 6; tenże, Pierwszy konstruktor teatru narodowego, „Pam. Teatr.” R. 6: 1957 z. 1; Rogacki H. I., Warszawskim szlakiem Leona Schillera, W. 1990 (fot.); Sivert T., Kabaret Polski, Towarzystwo Artystów Polskich w Paryżu i Leon Schiller, „Pam. Teatr.” R. 23: 1974 z. 2 (fot.); tenże, „Łódź Teatralna” Leona Schillera, Wr. 1991; Skwarczyńska S., Leona Schillera trzy opracowania teatralne „Nie-Boskiej komedii” w dziejach jej inscenizacji w Polsce, W. 1959 (fot.); Sto lat stałej sceny polskiej w Łodzi 1888–1988, Ł. 1993; Szczublewski J., Artyści i urzędnicy, czyli Szaleństwa Leona Schillera, W. 1961; tenże, Pierwsza Reduta Osterwy, W. 1965; tenże, Teatr Wielki w Warszawie 1821–1993, W. 1993; Terlecki T., Teatr Schillera we Lwowie, „Wiad. Liter.” R. 8: 1931 nr 18; tenże, Rzeczy teatralne, W. 1984; Timoszewicz J., „Burza” Szekspira w Folks un Jugnt-Teater, „Pam. Teatr.” R. 41: 1992 z. 1–4; tenże, „Dziady” w inscenizacji Leona Schillera, W. 1970 (fot.); tenże, Komunista trochę – i romantyk, „Dialog” R. 34: 1989 nr 6; tenże, Krakowski rodowód Leona Schillera, w: Krakowskie rodowody teatralne, Kr. 1994; tenże, Leon Schiller und die deutschsprachige Kultur, w: Theatrum Europeum, München 1982; Timoszewicz J., Raszewski Z., Noty do „Teatru ogromnego” Schillera, W. 1961 (bibliogr. przedmiotowa); Waszkiel M., Leon Schiller i teatr lalek, „Pam. Teatr.” R. 36: 1987 z. 1–2; Węgrzyniak R., Socrealistyczne „Wesele” Leona Schillera, „Dialog” R. 34: 1989 nr 6; Wilski Z., Warsztat Teatralny PIST 1936–39, „Pam. Teatr.” R. 20: 1971 z. 3–4; – Czasopisma poświęcone Schillerowi: „Pam. Teatr.” R. 4: 1955 z. 3–4, toż R. 16: 1968 z. 4 (fot.), „Teatr” R. 9: 1954 nr 10, toż R. 42: 1987 nr 3, toż R. 49: 1994 nr 3 (fot.), „Wiadomości” (Londyn) R. 10: 1955 nr 44 (fot.); – Axer E., Ćwiczenia pamięci, W. 1984, S. 2., W. 1991; Boy-Żeleński T., Pisma, W. 1956 I, II, V (indeks VII); Dąbrowski B., Na deskach świat oznaczających, Kr. 1977–81 I–III; Opisywanie Schillera. Rozmowa z udziałem E. Axera, A. Bardiniego i Z. Raszewskiego, „Dialog” R. 36: 1991 nr 8; Ostrowska-Grabska H., Bric à brac 1848–1939, W. 1978; Ostatni romantyk sceny polskiej. Wspomnienia o Leonie Schillerze, Kr. 1990 (76 fot., bibliogr. drukowanych listów, bibliogr. przedmiotowa); Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kr. 1992; – AP w Kr. Oddz. Miejski: Akta Gimn. Nowodworskiego, GLN 155–166; Arch. UJ: Katalog studentów Wydz. Filoz. 1906–7, I i II półr.; Centr. Arch. KC PZPR: L. Schiller, kwestionariusz delegata na kongres zjednoczeniowy PPR i PPS z grudnia 1948, sygn. 237/I–5 k. 165; Dział Dokumentacji ZASP w W.: Akta personalne; IS PAN: Dział Dokumentacji Teatralnej – zbiór wycinków prasowych, część arch. S-a i jego rodziny, materiały różne, Zbiory Specjalne Biblioteki – arch. M. Rulikowskiego, korespondencja „Pam. Teatr.” 1951–5; Muz. Teatr. w W.: Większość arch. S-a, dary jego siostrzenicy Ireny Fischerowej, arch. Teatru Polskiego w Warszawie; Pracownia Hist. Szkolnictwa Teatr. PWST w W.: Korespondencja, akta personalne; – Arch. domowe J. Timoszewicza w W.: Materiały różne, m.in. korespondencja.

Jerzy Timoszewicz